Ο Κλeισθενης ήταν Αθηναίος νομοθέτης ο οποίος έδρασε στο γύρισμα από τον 6ο στον 5ο αιώνα π.Χ.Καταγόταν από το γένος των Αλκμεωνιδών, γνωστού οίκου της Αθήνας από όπου είλκε την καταγωγή μεταξύ άλλων ο Περικλής, κι έφερε ως εκ τούτου και την κατάρα του Κυλωνείου Άγους.* Στον Κλεισθένη η αθηναϊκή πολιτεια χρωστά, σε μεγάλο βαθμό την εισαγωγή της δημοκρατικής σύμπνοιας στη δημόσια ζωή και τους θεσμούς της πόλης.Έχοντας βιώσει την τυραννία των Πεισιστρατιδών, αντιλήφθηκε, οξύνους καθώς ήταν ότι, προκειμένου να μην επαναληφθεί ανάλογο εγχείρημα τυραννικής εξουσίας, έπρεπε να προσεταιρισθεί το λαό για να αντισταθμίσει την ισχύ των σημαινόντων οίκων, που απέρρεε από την διοικητική δομή η οποία βασιζόταν στο σύστημα των τεσσάρων φυλών του Σόλωνα (Γελέοντες,Όπλητες,Αιγικορείς,Αργαδείς), που λάμβαναν ως δεδομένο την καταγωγή και τη φρατρική υποστήριξη.Ο Κλεισθένης είχε χρηματίσει άρχων κατά την Πεισιστράτεια αρχή εν έτει 525/4 κι είχε ως εκ τούτου συμμετοχή στον Άρειο Πάγο ως ισόβιο μελος.Είναι από κάθε άποψη ενδιαφέρον ότι το όργανο το οποίο εθίγη από τη κλεισθένεια νομοθεσία ήταν ο Άρειος Πάγος, σύμβολο της αριστοκρατίας και του συντηρητισμού.
Έτος αναφοράς ήταν το 510 π.Χ. όταν με τη συνδρομή της Σπάρτης, έλαβε τέλος το καθεστώς των Πεισιστρατιδών, με επικεφαλής τον Ιππία, γιο του Πεισιστράτου, τέσσερα χρόνια μετά τη δολοφονία του αδελφού του Ιππάρχου, από τους Αρμόδιο και Αριστογείτονα.Το έτος 508/7 άρχων της Αθήνας ανέλαβε ο Ισαγόρας, άνδρας με φιλοσπαρτιατικές διαθέσεις, προσκέιμενος στην συντηρητική πολιτική.Αυτή είναι η χρονιά γρίφος όπου θα μας απσχολήσει σε σχέση με τη χρονολόγηση των μέτρων αλλά και ως προς τη δράση του Κλεισθένη και των λοιπών Αλκμεωνιδών.Έτσι, μετά την λήξη της θητείας του Ιππάρχου , ανέλαβε ο Αλμεών και όχι ο Κλεισθένης, ενώ ήδη φαίνεται να έχει παρουσιάσει το σχέδιο του.Ασφαλώς εφόσον το σχέδιο του υπήρξε δαιδαλώδες και πολύπλοκο προφανώς είχε παρουσιάσει μάλλον ένα προσχέδιο, αν αναλογιστούμε ότι το κοινό στο οποίο σκόπευε ήταν οι πιο ταπεινής καταγωγής και μετρίας μόρφωσης.
Ο Κλεισθένης λοιπόν, δεν ανήλθε ο ίδιος στο αξίωμα του άρχοντα,-που είχε ήδη διατελέσει στα 525/4-αξίωμα με άμεση εκλογή εως το 487/6 ενω έκτοτε έγινε με κλήρο, αλλά εξασφάλισε την άνοδο του Αλκμεώνος, προφανώς Αλκμεωνίδη επίσης.Όμως από την άλλη ο Ίππαρχος επιχείρησε, με τη διπλή αποστολή σπαρτιατικής δύναμης, με τελική επικράτηση των Αθηναίων , απέναντι μάλιστα σε τριπλό μέτωπο κατά των Σπαρτιατών, ενόσω μάλιστα οι Κορίνθιοι αρνήθηκαν να αναμετρηθούν για τέτοιο λόγο με την Αθήνα, Βοιωτών, πάλαι ποτέ συμμάχων των τυράννων -ο τρίτος νόμιμος γιος του Πεισιστάτου λεγόταν Θεσσαλός- και Χαλκιδέων, εν έτει 506π.Χ.Έκτοτε η Αθήνα φιλοξενεί τη ριζοσπαστικότερη ίσως εκδοχή της δημοκρατικής ιδέας, με την επικρατηση της ισονομίας και της ισηγορίας μεταξύ των αρρένων πολιτών, οι οποίοι δεν είχαν χάσει τα πολιτικά τους δικαιώματα.Παρακάτω με λίγα λόγια παρουσιάζεται το έργο του Κλεισθένη.
ΔΙΟΙΚΗΣΗ
ΔΗΜΟΙ
Από τα χρόνια του Σόλωνα, στα μέσα του 6ου π.Χ., στην Αθήνα κριτήριο αρχής ήταν η καταγωγή, ο πλούτος, το κύρος και η φρατρική υποστήριξη.Ο ένας οίκος προσπαθούσε να προσεταιρισθεί τον άλλο στην απόπειρα να επικρατήσει, με τραγικό αποτέλεσμα την εγκαθίδρυση τυραννίας, όπως το παράδειγμα του Πεισιστράτου μαρτυρά.O Κλεισθένης λοιπόν όρισε ως κριτήριο πολιτικής οντότητας το δήμο.Οι δήμοι ήταν μικρές τοπικές κοινότητες, ακαθορίστου μεγέθους, συχνά μικρού με ισχυρή τοπική συνείδηση.Κάθε δήμος διέθετε το δήμαρχο με ενιαύσια θητεία, τουλάχιστον στον τέταρτο αιώνα,και υποχρέωση λογοδοσίας με το πέρας της αρχής.Υπήρχαν οι παλαιοί και γνωστότεροι δήμοι γύρω από τον Ιερό Βράχο όπως του Κολλυτού, της Μελίτης, των Κυδαθηναίων, της Κοίλης.Να αναφερθεί ότι ένα μέτρο που ξεσκάρταρε τον κατάλογο των πολιτών ήταν ο διαψηφισμός, δηλαδή ο επαναπροσιορισμός των Αθηναίων πολιτών, ακριβώς με κριτήριο τη συμμετοχή κι ένταξη σε κάποιο δήμο, για να ενταχθούν επίσημα και με το νόμο όσοι είχαν "παράτυπα" ενταχθεί από τους τυράννους ή από το Σόλωνα ως ειδικοί τεχνίτες.Οι απόγονοι αυτών των Αθηναίων, αιώνες μετά, όπου κι αν κατοικούσαν έφεραν ως προσδιορισμό στο όνομα τους το δήμο που κατοικούσε ο πρόγονος σε αυτήν την εποχή, π.χ Θουκυδίδης Ολόρου Αλιμούσιος.
ΤΡΙΤΤΥΕΣ
Η αττική γη ήταν κατά γεωγραφικό τρόπο χωρισμένη σε παράλια γη, μεσογαία και άστυ.Ο Κλεισθένης όμως θέλησε να σπάσει την παγιωμένη ισχύ των αρίστων σε κατά τόπους τμήματα της Αττικής και προέκρινε το σύστημα των τριττύων.Η τριττύς είναι μια μικτή γεωγραφική ζώνη που περιλαμβάνει πληθυσμό από έναν η και περισσότερους δήμους.Οι φυλές , που θα δούμε αμέσως μετά, αποτελούνταν από τρεις τριττύες, με στόχο να εξαλειφθούν τα παγιωμένα τοπικά συμφέροντα.Στα πλαίσια των τριττύων και της αντιστάθμισης της τοπικής ισχύος μπορούμε να παρατηρήσουμε δυο ενδεικτικά παραδείγματα α)η περίπτωση της Προβαλίνθου η οποία αποκόπηκε από τους γειτονικούς δήμους Μαραθώνα, Οινόης και Τρικορίνθου με τους οποιους δήμους συναποτελούσαν τη λατρευτική ένωση της Τετράπολης.Έτσι αφενός υποβαθμίστηκε η εν λόγω θρησκευτική ένωση αφετέρου απομονώθηκε η γνωστή φιλοτυραννική περιοχή της Προβαλίνθου από τις άλλες τρεις για να αντικατασταθεί από το Ραμνούντα. β)η περίπτωση της Εκάλης, που ήταν γενέτειρα του Ισαγόρα που είσαμε παραπάνω, σπάζοντας το δίκτυο υποστήριξής του.
ΦΥΛΕΣ
O χωρισμός των κατοίκων της Αττικής γης σε φυλές, με βάση όχι πλέον την καταγωγή και το τίμημα αλλά την ένταξη σε κάποιο δήμο, ήταν το κεφαλαιώδες σημείο της νομοθεσίας.Η κάθε φυλή αποτελούνταν από τρεις τριττύες, μια από κάθε περιοχή, υποχρεώνοντας τους επίδοξους άρχοντες να "ανοίγονται" στο σύνολο της φυλης τους, που είχε πλέον διασκορπιστεί σε μεσογαία,παραλία και άστυ κι όχι πια σε μια μικρής κλίμακας έκταση.Κάθε φυλή είχε την αρχή για 35/36 μέρες -πρυτανεύουσα φυλή- και καθε μέρα άλλαζε ο επικεφαλής -επιστάτης των πρυτάνεων-, ενώ έδρασε στη Θόλο/Σκιά μέσα στην Αρχαία Αγορά παραπλεύρως του Νέου Βουλευτηρίου.Οι φυλές ήταν δέκα και αντλούσαν το όνομά τους από το αθηναϊκό μεγαλείο : Ερεχθηίς,Αιγιής,Πανδιονίς,Λεοντίς,Ακαμαντίς,Οινιής,Κεκροπίς,Ιπποθοωντίς,Αιαντίς κι Αντιοχίς.Καμία φυλή δεν έλαβε το όνομα του Θησέα, μιας και εκείνος ήταν πάνω από όλη την Αθήνα.
ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ 500
O Κλεισθένης αναπροσάρμοσε τη Βουλή των 400 του Σόλωνα σε Βουλή των 500.Κατά τις πηγές το ηλικιακό όριο ήταν τα τριάντα έτη, ενώ κάποιος μπορούσε να ανέλθει στο αξίωμα μόνο δις κι όχι συνεχόμενα.Είναι προφανές ότι στα αξιώματα αυτά μπορούσαν να ανέρχονται οι πλέον εύπορες τάξεις -πεντακοσιομέδιμνοι και ιππείς-, κι όχι η τρίτη τάξη των θητών -οι ζευγίτες, τέταρτη τάξη πλήρως απουσιάζει-.Αυτό γινόταν γιατί οι πλέον πλούσιοι είχαν την εμπειρία αλλά και τα προς το ζην εξασφαλισμένα ούτως ώστε να μην χρειάζονται την χειρονακτική ασχολία για να επιβιώσουν.Όμως, όσοι είχαν δικαίωμα συμμετοχής στην Εκκλησία του Δήμου-αθηναϊκή αγορά- αλλά και στα δικαστήρια, διέθεταν ένα απίστευτα μεγάλο όπλο.Μπoρούσαν να επικυρώσουν ή να απορρίψουν τα ψηφίσματα της Βουλής, ή του Αρείου Πάγου-θα επανέλθουμε αργότερα στους προβληματισμούς-, δείγμα της δημοκρατικότητας των μεταρρυθμίσεων.
ΣΤΡΑΤΗΓΟΙ-ΣΤΡΑΤΟΣ
Ένας από τους εννέα άρχοντες ήταν και ο πολέμαρχος, ο επικεφαλής του στρατού, του οποίου η άποψη μετρούσε σε περιπτωση ισοψηφίας ανάμεσα στις γνώμες των στρατηγών.Πλέον ο στρατός χωριζόταν σε δέκα τάξεις και η κάθε τάξη σε τρεις λόχους.Το αξίωμα του στρατηγού ιδίως από το 487/6 έλαβε μνημειώδη απήχηση καθώς ο κάθε στρατηγός μπορούσε να ανέρχεται στο αξίωμα κάθε χρόνο, χωρίς όριο, με άμεση εκλογή χωρίς κλήρο, όπως μαρτυρά το παράδειγμα του Περικλή.Ασφαλώς το αξίωμα ήταν προνόμιο των πλουσιοτέρων μιας κι έπρεπε να έχουν αφενός νόμιμο γιο αφετέρου γη εντός της αττικής γης.
ΟΣΤΡΑΚΙΣΜΟΣ
O οστρακισμός ήταν η διαδικασία κατά την οποία ένα πρόσωπο εξοριζόταν για δέκα χρόνια από την Αθήνα, χωρίς να χάνει τα πολιτικά του δικαιώματα και τη γη τα οποία ανακτούσε με την επιστροφή του.Εδώ υπάρχει ένα τεράστιο χρονολογικό ζήτημα.Κατά τις πηγές, το πρόβλημα δημιουργείται ίσως από την υιοθέτηση εκ μέρους του Αριστοτέλη ξένης χρονολογικής μεθόδου, το μέτρο υιοθετείται στα 508/7 π.Χ αλλά εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στα 488/7..Είκοσι ολόκληρα χρόνια μετα, με πρώτο θύμα τον Ίππαρχο, γιο του Χάρμου.Η έρευνα αποδέχεται ότι οι τρεις πρώτες περιπτώσεις (Ίππαρχος, Μεγακλής και Καλλίας) σχετίζονταν με το αίσθημα κατά των φιλοτυράννων.Το πρόβλημα προέκυψε με την επόμενη περίπτωση που δεν ήταν άλλη από τον Ξάνθιππο, πατέρα του Περικλή, τον οποίο διαδέχθηκε ο Αριστείδης και μετά ο Θεμιστοκλής για να φτάσουμε στην τελευταία εφαρμογή του μέτρου, στον Υπέρβολο.
Το μέτρο προφανώς δεν είχε προσωπικά κίνητρα αλλά ήταν μια προσπάθεια να υπερισχύσει μια πολιτική έναντι μιας άλλης.Για την τύχη του οστρακισμού αποφάσιζε ο δήμος, ακράδαντο δείγμα της δημοκρατικής χρειάς του μέτρου, χωρίς δολοφονίες και εξοντωτικές εξορίες.Είναι προφανές ότι στην προσπάθεια του κάποιος να προβάλει ως κατάλληλο υποψήφιο κάποιον για εξορισμό, την επόμενη φορά μπορούσε να είναι ο ίδιος θύμα.Σύμφωνα με τα ευρεθέντα όστρακα , τη δεκαετία 489-480 π.Χ, ήταν σε απίστευτη αφθονία χαραγμένα ονόματα Αλκμεωνιδών, προς οστρακισμό.
Είναι ενδιαφέρον και περίεργο, το ότι το μέτρο έμεινε αδρανές για είκοσι χρόνια, αν το αποδώσουμε στον Κλεισθένη.Είχε άραγε τέτοια διορατικότητα ή απλώς έλειψαν τα μίση στην Αθήναγια δυο δεκαετίες και προέκυψαν μετά την Ιωνική Επανάσταση.Είναι σημείο σταθμός η επιστροφή στην Αθήνα του Μιλτιάδη, ο οποίος δικάστηκε για απόπειρα επιβολής τυραννίας και αθωώθηκε, ξυπνώντας έτσι άσχημες θύμησες και δίνοντας ίσως το κίνητρο για επιβολή του μέτρου.Την ίδια εξάλλου περίοδο, στα 493 π.Χ η ΑΘήνα επιβάλει εξοντωτική ποινή στον Φρύνιχο, που στο έργο Μιλήτου Άλωσις, θυμίζει οικείες συμφορές στην Αθήνα.Έτσι κάποιοι προβάλλουν ίσως ως σκεπτικό την διάκρισση της στάσης απέναντι σε όσους είχαν υποστηρίξει τη φιλοπερσική πολιτική ή έστω είχαν κατηγορηθεί για αυτό -Αλμεωνίδες- και σε όσους είχαν επιδείξει φιλοτυρρανική διάθεση -οι τρεις πρώτοι οστρακισθέντες-.
Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί χαρακτηριστικά ότι ο Κλεισθένης, και ασφαλώς μισό αιώνα αργότερα ο Εφιάλτης, απεστέρησαν από τον Άρειο Πάγο σπουδαίας σημασίας αρμοδιότητες, αφήνοντάς του τα θρησκευτικής υφής ζητήματα.Έτσι για ζητήματα έναρξης λήξης πολέμου, επιβολής τεραστίου προστίμου και οστρακισμού αποφάσιζε η Εκκλησία του Δήμου, δηλαδή ο λαός.
*Ο Κύλωνας είχε αποπειραθεί να επιβάλει τυραννία, στα 636π.Χ στην Αθήνα.Εκείνη την περίοδο άρχων στην Αθήνα ήταν ο Αλκμεωνίδης Μεγακλής.Οι άνδρες του άρχοντος κατάφεραν να εγκλωβίσουν τον Κύλωνα και τους συν αυτώ στην Ακρόπολη και να τους πείσουν να παραδοθούν με υπόσχεση να μην τους δολοφονήσουν.Με την παράδοσή τους όμως τους δολοφόνησαν, σε ιερό τόπο, διάπράττοντας ύβριν.Έκτοτε ο οίκος των Ακλμεωνιδών έφερε το Κυλώνειο Άγος -κατάρα-, την οποία περίτεχνα χρησιμοποίησαν οι Σπαρτιάτες ως αίτιο για την κύρηξη του Πελοπονησιακού πολέμου, όπως θα δούμε σε κατοπινή ανάρτηση.
